Het verhaal van De Mechanische Turk in het schaken: hoe een apparaat tegen bedrog zelf een list kan zijn
Het is nu een hot topic in de schaakwereld: valsspelen. Maar de traditie van list en bedrog in het schaken gaat heel ver terug. En dus werd de schaakcomputer in het leven geroepen, met als voorloper: De Mechanische Turk. Een ingenieus systeem uit de 18e eeuw dat zelf niet zuiver bleek, zo deed Vincent Byloo in het Radio 1-programma 'De Wereld van Sofie' uit de doeken.
Valsspelen en schaken gaan hand in hand
Wereldkampioen Magnus Carlsen heeft onlangs de rel rond valsspelen weer goed aangewakkerd. Bij zijn eerste rechtstreekse confrontatie met de volgens hem aan bedrog schuldige Amerikaan Niemann stapte hij na amper 13 seconden uit de wedstrijd.
De schaakwereld is opnieuw in de ban van list en bedrog. Schaken is dan ook een spel dat uren kan duren en waarbij de aandacht soms verslapt. Daar maken sommige spelers - helaas - gebruik van om een zet te doen die niet mag of twee stukken om te wisselen.
Met de komst van de schaakcomputer zoals de Deep Blue in de jaren 90 verminderde het valsspel. Ondertussen zijn er al meer geavanceerde versies, die via artificiële intelligentie de grootste schaakkampioenen ter wereld hebben verslagen.
De Turk: de voorloper van de schaakcomputer
Aanvankelijk werden de machines bedacht om valsspelers te slim af te zijn. Het vroegste prototype van zo'n computer werd op het einde van de 18e eeuw gemaakt, 200 jaar voor Deep Blue, door een Hongaarse edelman: Wolfgang Von Kempelen.
Toen was het uiteraard geen elektronische computer, maar een automaat. Een apparaat dat volledig mechanisch werkte, maar zo gemaakt dat je onmogelijk vals kon spelen. Von Kempelen noemde het de mechanische Turk, of kortweg De Turk.
Het bestond uit een lage kast, waar een tafel op was gemonteerd met daarop een schaakbord. Aan de ene kant was een bankje met een fluwelen kussen voorzien en het leek alsof je tegen een mens speelde, want aan de andere kant zat een levensechte pop.
Die pop droeg trouwens Ottomaanse kleren, had een tulband, een baard en zelfs een pijp. Vandaar de naam: De Turk.
Onder het tafelblad zat een mechanische constructie die bij elke zet van de speler een soort voorgeprogrammeerde tegenzet uitvoerde. Sterker nog: de automaat was in staat om foute zetten te detecteren en te corrigeren.
De Turk vernederde de hele wereld
Wolfgang Von Kempelen stelde zijn uitvinding voor aan Koningin Maria Theresa van Oostenrijk. Zij was verbijsterd toen het haar beste hovenier versloeg. Meteen was De Turk een inslaand succes.
Op korte termijn werden alle hovelingen en edelmannen van Koning Maria Theresa binnen het halfuur verslagen. De Turk was meteen talk of the town. Elke keizer, elke koning, elke persoon van adel in Europa wilde het opnemen tegen hét apparaat.
Van Louis XVI over Keizer Jozef II tot zelfs Napoleon. Allemaal werden ze door De Turk vernederd. De Turk tourde na de dood van Wolfgang Von Kempelen zelfs de Verenigde Staten rond, waar die zelfs Benjamin Franklin versloeg.
Na een tijdje had iedereen het wel gehad met De Turk, het nieuwe was ervan af en het apparaat geraakte in de vergeetput. Tot het in juli 1854, in de kelders van het National Theatre in Philadelphia stof stond te vergaren en in de as werd gelegd door uitslaande brand.
Een triest einde voor een ingenieus systeem.
De keerzijde van het ingenieus systeem
Maar niet veel later verscheen een artikelenreeks over De Turk in het schaakmagazine The Chess Monthly van de zoon van Wolfgang Von Kempelen. Hij vond het nodig een groot geheim te onthullen.
De automaat die ontworpen was om valsspel tegen te gaan, was zelf bedrog. In de constructie van De Turk zat al die tijd een echte schaker.
Telkens als De Turk ergens neerstreek, zochten de exploitanten van het apparaat een lokale grootmeester om voor grof geld onder die tafel te kruipen.
Via een ingenieus communicatiesysteem aan de zijkant van de constructie kon de professionele schaker overleggen met de beheerder van De Turk, wat hem bij elke zet een dubbel voordeel opleverde.
Ze zijn erin geslaagd om de schijn meer dan 50 jaar hoog te houden, maar uiteindelijk stond De Turk zelf schaakmat.
